Kolejny nasz spacer z myślami skierowanymi daleko w przeszłość historyczną Lublina. Wybierzmy się na Kowalską, Furmańską, Cyruliczą czy Lubartowską. Stańmy na Placu Zamkowym. Czy mamy świadomość tego, że jesteśmy w centrum dawnej dzielnicy żydowskiej? Jej centralnym traktem była ulica Szeroka wytyczona jeszcze przed 1564 rokiem biegnąca środkiem obecnego miejsca w którym się znajdujemy.

Ale zacznijmy od początku, cofnijmy się kilkaset lat wstecz do 1330 roku kiedy to pojawiają się pierwsze informację o lubelskich Żydach. Zamieszkiwali oni północną i północno-wschodnią część Wzgórza Zamkowego z głównymi ulicami: Szeroką, Podzamczem i Krawiecką. W samym mieści nie mogli mieszkać oraz prowadzić działalności handlowej z powodu ograniczenia królewskiego. W XVI wieku w okresie świetności Lublina gmina żydowska dorównywała gminom żydowskim w Krakowie i Lwowie. Już od 1567 roku istniała w Lublinie uczelnia talmudyczna, działały dwie synagogi i szpital. W 1556 roku lubelscy Żydzi otrzymali przywilej sądowniczy wyłączający ich z sądów miasta. Lublin był miejscem obrad  tzw. Sejmu Czterech Ziem - najważniejszej reprezentacji gmin żydowskich w Polsce.

Wojny XVII wieku doprowadziły do upadku Lublina a także dzielnicy żydowskiej. Kolejny XVIII wiek był dla lubelskich Żydów okresem dalszego upadku.  Królewski dekret z 1720 roku nakazywał im opuszczenie terenu miasta i zakazywał wynajmu pomieszczeń w obrębie murów miejskich.  Dzielnica żydowska na Podzamczu zagęszczała się coraz bardziej co doprowadziło do powstania nowych skupisk na Wieniawie (teren stadionu Lublinianka) i Piaskach (dzisiejszy teren dworca kolejowego). Stan ten został utrwalony decyzjami władz austriackich oraz rosyjskich po rozbiorach Polski. Dopiero rok 1862 i reformy margrabiego Wielkopolskiego doprowadziły do otworzenia przed Żydami granic Lublina. W wyniku tej reformy w ciągu kilkudziesięciu lat Stare Miasto stał się obszarem który został zamieszkany w większości przez Żydów. Pomiędzy rokiem 1819 i 1865 liczba ludności żydowskiej wzrosła z 4771 do 12992 osób co stanowiło około 50% liczby mieszkańców Lublina.

Pierwsza wojna światowa przyniosła duże zmiany dla lubelskich Żydów. Po wycofaniu się w 1915 roku Rosjan i okupacja austriacko-węgierska doprowadziły do równouprawnienia. W 1916 roku do granic Lublina została włączona Wieniawa która do tej pory była osobna gminą. W mieście funkcjonowało 12 żydowskich szkół elementarnych i 3 gimnazja, zaczął ukazywać się tygodnik w języku polskim "Myśl Żydowska" a później dziennik "Lubliner Tugblat". Lublin międzywojenny był obok Warszawy, Krakowa, Łodzi, Lwowa i Wilna największym skupiskiem ludności żydowskiej. Ważnym wydarzeniem w dziejach lubelskiej społeczności żydowskiej było otwarcie w czerwcu 1930 roku wyższej uczelni talmudycznej Jeszywas Chachmej Lublin - Uczelni Mędrców Lublina . Budowana była od 1924 roku ze składek społeczności żydowskiej pochodzących z całego świata.

Społeczność żydowska zamieszkiwała Wieniawę, Piaski oraz Podzamcze, Kalinowszczyznę i Stare Miasto. Ulice Lubartowska, Jateczna, Szeroka i Cyrulicza zabudowane były 2-3 piętrowymi kamienicami. Bliżej Zamku Lubelskiego i Kalinowszczyzny domy były niższe i częściej drewniane. Większość nie posiadała kanalizacji a mieszkańcy mieszkali w małych 1-2 izbowych mieszkaniach.

Utworzenie i zagłada lubelskiego getta.

Wojska niemieckie zajęły Lublin 18 września 1939 roku po nierównej walce z obrońcami miasta. Na początku 1941 roku Niemcy uznali, że zagęszczenie Żydów jest zbyt duże i nastąpiło przesiedlenie 9200 Żydów do Bełżyc, Bychawy, Chodla, Brzezin, Parczewa, Lubartowa i innych miejscowości Lubelszczyzny. 20 marca 1941 roku utworzono w Lublinie getto które obejmowało teren "od rogu Kowalskiej, przez Kowalską, Krawiecką wzdłuż bloku domów przecinając wolne pole Siennej od Kalinowszczyzny aż do rogu Franciszkańskiej, następnie przez Unicką aż do rogu Lubartowskiej, Lubartowską aż do rogu Kowalskiej" do którego przesiedlono Żydów z poza jego granic.

W dniach 17-31 marca 1942 roku rozpoczęto w Lublinie akcję wysiedlania ludności żydowskiej. Dziennie wywożono około 1400 osób do obozów zagłady, głównie w Bełżcu. Obłożnie chorych, starych i ułomnych oraz osoby znalezione w kryjówkach mordowano na miejscu. Selekcje były przeprowadzane na ulicy Targowej. Łącznie zamordowano tam 2500 osób. Wymordowano wszystkie 108 dzieci z sierocińca  przy ulicy Grodzkiej, pensjonariuszy Domu Starców przy ulicy Jatecznej oraz chorych przy ulicy Cyruliczej.

Ostatnim etapem w dziejach lubelskich Żydów było rozstrzelanie 3 listopada 1943 roku w obozie na Majdanku 18400 Żydów. 22 lipca 1944 roku, tuz przed wkroczeniem wojsk radzieckich do Lublina wymordowano 350 więźniów żydowskich. Ostatnich 23 rzemieślników żydowskich wysłano do Radomia.

Co pozostało?

Z przedwojennego miasta żydowskiego w Lublinie zostało niewiele. Blisko cerkwi zobaczymy dawną studnie-pompę która była elementem wodociągu miejskiego i wokół której toczyło się życie Podzamcza. To tutaj ustawiały się kolejki ludzi po wodę. Przed wojną wiaderko wody kosztowało 1 grosz a kogo było stać mógł skorzystać z usług nosiwoda. To już kosztowało znacznie więcej bo aż 10 groszy. W całym lubelskim śródmieściu takich studni było kilka.

O mieszkańcach dawnej dzielnicy żydowskiej przypomina jeszcze jeden obiekt który na pewno mijaliśmy nie raz. Jest to zachowana przedwojenna latarnia przy ulicy Podwale która świeci się całą dobę. Każdego roku 17 marca odbywa się tutaj Misterium Światła i Ciemności które ma nam przywrócić pamięć o mieszkańcach miasta zamordowanych przez Niemców w czasie drugiej wojny światowej.

Zapraszam do najważniejszego obiektu związanego z życiem Żydów w Lublinie i na świecie: Jeszywas Chachmej.

Poznaj także jeden z najstarszych cmentarzy Żydowskich w Polsce i Europie: Wzgórze Grodzisko.